Batik hay Batek là thuật ngữ bằng tiếng Java, “Tik” có nghĩa là một điểm nhỏ, “ Ba” có nghĩa là nghệ thuật, “ Ba” trong “Bayok” có ý nghĩa rất lớn vì vậy “ Batik” được hiểu là nghệ thuật vẽ trên vải với nhiều điểm hoặc các đường nét hình khối chi tiết  trong đó hoa văn và màu sắc được tạo thành từ kỹ thuật nhuộm màu, in màu thủ công bằng sáp hoặc vật liệu khác. Mỗi tấm vải batik mang một vẻ đẹp riêng tượng trưng cho văn hóa, thổ nhưỡng, bản sắc địa phương, tư duy và cách nhìn của người nghệ nhân trong từng khu vực.

Kỹ thuật Batik được thực hiện bằng cách vẽ mô hình thiết kế bằng bút chì lên trên vải cotton trắng, (và nếu muốn tạo ra bản mẫu copy người nghệ nhân sẽ dùng một loại giấy can scan và lưu mẫu lại cho những lần sau)

Sau đó, sử dụng một dụng cụ gọi là Tjanting ( chanting) có một đầu nhọn như đầu bút để vẽ, trên thân Tjanting có một hộc nhỏ để nhúng lấy sáp nóng chảy giữ ở đó, sau đó sẽ được dùng để vẽ lên hoa văn phần mà theo ý đồ thiết kế họ không muốn bị nhuộm màu. ( Hình Tjanting bên dưới).

Nước sáp này được nung nóng chảy trên một chảo nhỏ từ những cục sáp cô đặc, Sáp có tác dụng hấp thụ được qua 2 bề mặt của tấm vải để ngăn chặn bị nhuộm màu sau đó. Tiếp theo những hoa văn sẽ được tạo màu bằng cách nhuộm, in màu hoặc tô màu và phải được hấp thu cả 2 bề mặt của mảnh vải, cứ từng bước tô màu cho hoa văn để làm cho vải bắt đầu đầy màu sắc. Sau khi đi lớp màu sắc đầu tiên, để đi lớp màu sắc tiếp theo họ sẽ phải ngâm lại tấm vải với nước cho ra bớt bã, phơi khô, đi sáp lại các hoa văn để đi tiếp lớp màu thứ 2, trình tự như vậy liên tục cho đến khi hoàn thiện một tấm vải batik, nghĩa là trên mảnh batik hoàn thiện có 5 mảng màu sắc thì trình tự đi sáp, nhuộm màu, ngâm vải, phơi khô xảy ra 5 lần như vậy, rất là kỳ công, đòi hỏi người thợ làm batik phải khéo léo và có tay nghề cao, có những tấm Batik họ phải mất cả 4 -5 tháng để hoàn thiện. Batik handmade hoàn toàn như vậy được gọi là Batik Tulis và sẽ được làm ra bởi phụ nữ bởi vì nó đòi hỏi sự tinh tế, tỉ mỉ trong khi Batik Cap thường được nam giới tạo ra vì nó sử dụng các bản khuôn in bằng đồng, một công việc đòi hỏi sức mạnh cơ bắp hơn.

Ở vùng Java là cái nôi của Batik, tồn tại và giao thương ra khắp nơi, biến tấu hoa văn màu sắc theo từng thổ nhưỡng văn hóa của từng khu vực, Batik có ở Thái, ở Malaysia nhưng hầu như 2 nơi đây đều khởi nguồn từ vùng Java Indonesia.

1. Batik Indonesia gọi là Tulis Batik được thực hiện bằng cách sử dụng Tjanting vẽ thủ công hoàn toàn

Batik với hoa văn làm bằng tay đòi hỏi kỹ năng thành thạo và sự tinh tế nên nó khá là mất thời gian và công sức, có những tấm Batik Tulis người thợ phải mất 4-5 tháng ròng mới có thể hoàn thiện vì vậy giá thành của 1 tấm Batik Tulis khá là đắt.

Ưu điểm dòng Batik Tulis : Mỗi tấm batik là duy nhất, là thủ công 100%, từng tấm batik tulis là một câu chuyện, một hơi thở, một thông điệp được người thợ gửi gắm trong đó chẳng hạn như quan niệm về tín ngưỡng, về sự mong cầu may mắn khi được khoát lên người một tấm Batik có hoa văn như thế...

Dòng Batik Tulis được người thợ làm trên 3 loại chất liệu là 100% Katun Kain ( Cotton), Sultra ( Silk 100%), Silk , đương nhiên giá thành không hề rẻ, có những tấm cả 1000 usd đến vài ngàn usd là bình thường.

Và để cho Batik có đường giao thương hơn người ta đã áp dụng cách làm batik bán thủ công, nghĩa là sự kết hợp kỹ thuật Batik Cap và Tulis

2. Batik Cap kết hợp Tulis

 “ Cap” là một kỹ thuật in hoa văn và màu trên vải bằng cách sử dụng nhưng bản khắc khuôn bằng đồng hoặc kẽm, những hoa văn đã được khắc sẵn trên khuôn bằng đồng, kẽm với nhiều kích cỡ và họa tiết, người thợ sẽ dùng khuôn này nhúng vào Sáp rồi in lên trên vải cotton trắng để ngăn chặn sự ăn màu khi nhuộm, ở những chi tiết khác khi cần thiết người thợ sẽ phải dùng dụng cụ Tjanting để vẽ tay từng chi tiết và tương tự như cách làm Batik thủ công, sau khi đi màu sắc lên trên nền vải họ cũng phải ngâm giặt, phơi, đi lại tiếp sáp với khuôn khắc rồi lại tiếp tục nhuộm màu...trình tự cứ lặp lại đến khi hoàn thiện, cách làm này chỉ giảm được một xíu thời gian so với cách làm Batik Tulis nhưng dù gì giá thành của nó cũng gần gũi hơn cho dân thường sử dụng.

Dòng Batik Cap combination Tulis được làm trên 3 loại chất liệu là Kain Katun ( 100% cotton), Dobby, Paris Silk

Ưu điểm : Giá thành mềm hơn Tulis Batik

Nhược điểm : Hầu như không có quá nhiều bản khắc đồng để đa dạng hóa, mỗi xưởng Batik lớn chỉ tầm 200-300 khuôn hoa văn nên sẽ thấy họa tiết được lặp đi lặp lại.

3.Batik Cap printing

Lại tiếp tục nói để giảm giá thành hơn người ta làm ra loại Batik Cap printing, nghĩa là tất cả công đoạn in nhuộm màu, đi hoa văn đều dùng bản khắc khuôn bằng đồng, kẽm để làm ra, điều này làm rút ngắn thời gian làm ra 1 tấm Batik đi rất nhiều lần.

Ở đây, khuôn khắc bằng đồng được ưu tiên chọn dùng nhất vì hạn chế nhiệt và những hoa văn in lên vải sẽ được nét hơn sau khi bị nhúng vào sáp.

Ưu điểm của dòng này là giá thành thấp hơn nhưng nhược điểm của nó là hình in chỉ in trên một mặt vải.

Chất liệu sử dụng chỉ dùng chất Kain Katun( Cotton 100%)

4. Batik Digital printing

Còn một loại hiện nay cũng đang được ưa chuộng là Batik Digital Printing

Dòng Batik Digital printing nghĩa là họ dùng thiết kế hoa văn đặc trưng của vùng Java, tạo file mềm trên máy tính và in kỹ thuật số trên nền chất liệu Katun ( cotton) hay satin..Loại này được ưa chuộng bởi giá thành thấp nhất, nhiều họa tiết và màu sắc đẹp đa dạng, chất liệu mát mẻ, ai cũng có thể sử dụng nên nó được ứng dụng cao và phổ biến rộng rãi trên thị trường. Loại này nếu in trên chất liệu Katun giá thành sẽ thấp hơn là in trên chất liệu satin, satin silk, dobby..

Đặc điểm mô tuýp hoa văn Batik :

-          + Hoa văn như đường diềm, hình dích dắc, lập thể, ký tự.

-          + Hoa văn hoa lá, muông thú, chim chóc, công, hổ,...

-          + Hoa văn đường diềm kết hợp với họa tiết hoa lá.                          

Batik Cap kết hợp Tulis:

Trong quá khứ, batik được làm từ tự nhiên vải thực vật như bông, vải lanh, muslin, Caribbean agave, cây gai dầu, tre và chất xơ từ động vật . Ngày nay người ta còn dùng sợi tổng hợp là Rayon, Visco để làm Batik.

Màu nhuộm tự nhiên từ thực vật, nhuộm màu indigo từ cỏ cây, vỏ cây, lá.. và động vật .

Màu nhuộm tổng hợp chủ yếu là được sử dụng để làm batik printing.

- Thuốc nhuộm axit là một hợp chất hữu cơ hòa tan trong nước để nhuộm sợi protein, len, lụa, cây gai dầu.

- Thuốc nhuộm trực tiếp được sử dụng rộng rãi để nhuộm cellulose chất xơ như vải lanh cotton. Nó dễ dàng được rửa sạch và giá rẻ.

- Thuốc nhuộm phản ứng là một màu hòa tan với tính chất muối kiềm. Nó phù hợp để sử dụng trong nghành batik công nghiệp nhiều nhất. Nó đẹp và đầy màu sắc, tông màu và có thể được trộn lẫn với nhiều màu sắc khác nhau.

- Thuốc nhuộm VAT trong màu không hòa tan đòi hỏi một dung môi, chất khử và xút ăn da. Nó là màu sắc bền màu nhất.

Vì vậy, một tấm Batik sẽ ra màu trong lần giặt đầu tiên, có thể lần thứ 2, sau đó càng sử dụng tấm Batik sẽ càng mềm ra, không ra màu và hoa văn sẽ càng nét hơn.

Cách làm batik

- Chuẩn bị một miếng vải trắng bằng cách đun sôi trong nước nóng để rửa bột, bụi bẩn và dầu mỡ. Ủi nó gọn gàng.

Vẽ và đánh dấu đường viền mẫu làm Batik.

     - Thiết kế

Vẽ hoa văn trên tấm vải  bằng sáp hoặc bằng sáp in ấn.

Kéo căng bản vẽ hoặc vải in sáp trên khung tranh.

Đun sôi vải trong nước sôi để loại bỏ sáp.

Giặt và ngâm vải để loại bỏ tất cả màu sắc và sáp. Rửa qua nó một lần nữa.

Treo trong bóng râm để làm khô vải.

Khi làm batik là tránh sử dụng thuốc tẩy để giặt vải và phơi khô trong bóng râm để kéo dài tuổi thọ của một tấm Batik.

*** Tất cả thông tin và hình ảnh trên bài viết đều được Aien đi dọc khắp vùng Java tìm tòi và ghi chép tổng hợp lại, mọi copy xin vui lòng hỏi qua Aien.